Nie będę przywoływać dziś mitologicznej pięknej Heleny, dla której pod Troją zginęły tysiące żołnierzy. 12 października 1840 roku urodziła się inna wspaniała Helena – Modrzejewska, która już za życia stała się legendą polskich i amerykańskich scen teatralnych.
Kto dziś o niej pamięta? Może garstka pasjonatów teatru, może mieszkańcy ulic wielu miast naszego kraju, a była to przecież kobieta, która poruszała serca i wyobraźnię tysięcy widzów. Podobnie jak Helena Trojańska była wielbiona i wynoszona na piedestał, choć jej droga na szczyt nie była łatwa, a pełna wybojów i zakrętów.
Helena Modrzejewska (Modjeska) była nieślubną córką Józefy Bendy, z domu Misel, wdowy po zamożnym kupcu. Według Kazimierza Chłędowskiego jej ojcem był książę Władysław Hieronim Sanguszko, chociaż ona sama ojcem nazywała Michała Opida, przyjaciela swojej matki. Miała dwóch przyrodnich braci – Józefa i Feliksa, którzy także byli aktorami. Pseudonim „Modrzejewska” aktorka przybrała na początku kariery scenicznej. Zanim jednak wkroczyła na tę drogę, uczyła się na pensji, a potem u sióstr prezentek. W rozpoczęciu kariery pomógł jej życiowy partner Gustaw Zimajer, dzięki któremu zadebiutowała na scenach prowincjonalnych. Występowała w Bochni, Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie czy Brzeżanach.
„o niezaprzeczonym talencie pani Modrzejewskiej, która, walczy jeszcze dotąd z trudnościami swego zawodu, przy pracy i staranności, jaką się każde jej wystąpienie odznacza, może z czasem być ozdobą najpierwszej sceny.” („Dziennik Literacki”, za: Józef Szczublewski, „Żywot Modrzejewskiej”, Warszawa 1975)
W 1862 r. wystąpiła pierwszy raz we Lwowie, gdzie zagrała po raz pierwszy w dramacie romantycznym – jako Skierka w Balladynie Słowackiego. Od 1863 r. pojawiała się na scenach Stanisławowie i Czerniowcach, występując w kolejnych sztukach Juliusza Słowackiego. W 1865 r. Zimajer próbował zdobyć dla Modrzejewskiej kontrakt w teatrach wiedeńskich, jednak ze względu na jej słabą znajomość niemieckiego, nie udało się. W tym samym roku zaangażowała się na 4 lata w teatrze w Krakowie, a od 1868 r. zaczęła występować na deskach teatrów warszawskich, gdzie osiągnęła status gwiazdy.
W 1876 roku, wraz z rodziną i przyjaciółmi (Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim i Henrykiem Sienkiewiczem) wyemigrowała do Kalifornii. Emigranci osiedlili się w miejscowości Anaheim w Kalifornii, gdzie prowadzili farmę. Interes jednak nie powiódł się, a grupa osadników z czasem rozstała się.
Na przełomie 1879/1880 Modrzejewska przyjechała do Polski. Wówczas siedemnastu uczniów gimnazjum postanowiło uczcić aktorkę i kupiło jej wieniec przewiązany biało-czerwoną wstążką. Kwiaty zostały wręczone aktorce podczas jednego z przedstawień w Warszawie. Po czym gimnazjaliści zostali oskarżeni przez władze o patriotyczną demonstrację. Uczniów ukarano relegowaniem ze szkoły i jednocześnie zakazano przyjęcia ich do jakiejkolwiek innej szkoły. Jeden z uczniów, Ignacy Neufeld, zastrzelił się 21 stycznia 1880, a Modrzejewska brała udział w jego pogrzebie. Te tragiczne wydarzenia rozniosły się szerokim echem.
Modrzejewska będąc za granicą intensywnie uczyła się angielskiego, przyjąwszy pseudonim Helena Modjeska, z sukcesem zadebiutowała w Stanach Zjednoczonych na deskach California Theatre. Zyskała olbrzymie uznanie i rozgłos, występując głównie w repertuarze szekspirowskim. W 1883 przyjęła obywatelstwo amerykańskie. W 1893 została poproszona o wygłoszenie odczytu na kongresie kobiet w Chicago (World’s Fair Auxiliary Congress), gdzie przedstawiła sytuację kobiet pod zaborami rosyjskim i pruskim. Krytyczny stosunek Modrzejewskiej wobec rządu rosyjskiego wyrażony w przemówieniu spowodował wydanie ukazu carskiego, który zakazywał jej wjazdu na terytorium rosyjskie. Ostatnia wizyta na ziemiach polskich miała miejsce na przełomie lat 1902/1903. W trakcie tego pobytu od 31 października 1902 do 28 kwietnia 1903 Modrzejewska występowała we Lwowie, Poznaniu i Krakowie.
Podczas swojej światowej kariery Modrzejewska nie zapominała o Krakowie. Po dłuższej przerwie do rodzinnego miasta przybyła w roku 1879, zaproszona na jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego. Podczas jednego z kolejnych pobytów poznała Stanisława Wyspiańskiego, który wyrysował jej projekt sukni – kostiumu Laodamii w „Protesilasie i Laodamii”. W latach osiemdziesiątych XIX w. władze miasta ofiarowały Modrzejewskiej drewnianą willę z ogrodem. Urządzeniem domu zajął się przyjaciel aktorki Stanisław Witkiewicz, który nadał później willi cechy stylu zakopiańskiego. W budynku tym artystka zatrzymywała się podczas pobytów w Krakowie. Dom stoi do dzisiaj przy ul. Mazowieckiej, a obok niego wznoszą się zabudowania kolonii robotniczej zwanej „Modrzejówką”.
4 czerwca 1903 pojechała wraz z mężem z Europy do Stanów Zjednoczonych. 2 maja 1905 dała w Nowym Jorku jubileuszowe przedstawienie. Po jubileuszu odbyła dwuletnie tournée i zakończyła karierę aktorską. Modrzejewska występowała potem jeszcze sporadycznie, wspierając cele charytatywne. Zagrała łącznie w 260 rolach. Zmarła w Bay Island w East Newport w Kalifornii 8 kwietnia 1909 roku. Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles, ale potem jej szczątki przeniesiono na cmentarz Rakowicki w Krakowie, a uroczystości pogrzebowe przerodziły się w manifestację patriotyczną. Mowę pogrzebową wygłosił Henryk Sienkiewicz.
Pamiętam serial „Modrzejewska”, gdzie w tytułową rolę wcieliła się Krystyna Janda. Kiedy po raz kolejny wracam do biografii dzisiejszej bohaterki, mam właśnie przed oczami postać z serialu, bo uważam, że wiernie oddał losy Modrzejewskiej, a pani Janda doskonale wcieliła się w postać swojej wielkiej poprzedniczki. Modrzejewska była kobietą, jak to wówczas mówiono, z nizin, która z wielkim trudem wdrapała się na szczyt. Kobieta,matka, musiała mierzyć się ze stereotypami zawodu i każdego dnia udowadniać światu, że jest godna jego zaszczytów. Chapeau bas Pani Heleno!
na podstawie culture.pl oraz wikipedia